The landowner’s way or the highway

Schuldbewust als een huiskat die zojuist een portie zalm heeft geroofd van de keukentafel en daarvoor gigantisch op z’n falie heeft gekregen van z’n baasje, meld ik mij enkele weken na het publiceren van mijn laatste bijdrage weer aan het blogfront. De laatste weken heb ik echt te weinig tijd om de blog geregeld bij te houden, maar hierbij weer een verslagje vanuit hartje Zuid-Amerika.

Begin mei (ja, lang geleden alweer) ben ik weer op pad geweest met de comandante van Tierraviva, Oscar, en zijn capitán José (ik vind het wel leuk klinken, die Spaanse legernamen, al moet je in Paraguay daar een beetje mee oppassen nu hier een heuse guerrillabeweging actief is met de naam Ejercito del Pueblo Paraguayo, oftewel het Leger van het Volk van Paraguay: een tamelijk obscure extreem-linkse terreurgroep volgens de goede Latijns-Amerikaanse traditie van het FARC en het Lichtend Pad, die nu en dan een bomaanslag pleegt en een grootgrondbezitter ontvoert). Dit keer ging de reis naar de inheemse gemeenschappen Yakye Axa en Sawhoyamaxa (probeer dat maar eens in één keer goed uit te spreken!). Deze twee gemeenschappen hebben reeds met succes geprocedeerd bij het Inter-Amerikaans Hof voor de Rechten van de Mens, dat heeft bepaald dat Paraguay hun traditionele stukken grond moet teruggeven. Maar daarmee is hun strijd niet ten einde...

De gemeenschappen, en met hen vele, vele andere inheemse gemeenschappen in Paraguay, zijn hun stukken grond gedurende de negentiende eeuw kwijtgeraakt, toen de Paraguayaanse staat na de desastreuze oorlog met Argentinië, Brazilië en Uruguay financieel behoorlijk aan de grond zat, om niet te zeggen dat ze geen potscherf meer bezat om de zwerende oorlogswonden mee te krabben. Dus werd besloten om grote stukken van de Chaco, waar toch alleen maar inheemse volkeren woonden, met inheemse dorpjes en al op de beurs van Londen te verkopen. Zo verwierven bepaalde lieden zich grote stukken landbouwgrond, en verloren de inheemse gemeenschappen juist de stukken land waar ze al eeuwen, nog voor de komst van de conquistadores, woonden. Om een lang verhaal kort te maken: de gemeenschappen van Yakye Axa en Sawhoyamaxa hebben deze stukken grond, meer dan een eeuw na dato, met succes teruggeclaimd bij het Inter-Amerikaans Hof. Probleem is echter dat de huidige bezitter van de stukken grond niet van plan is deze te verkopen... Hierover gaan Oscar en José praten met de inheemse gemeenschappen, en ik mag met hen mee om dit van dichtbij mee te maken.

Woensdagmiddag vertrekken we met de 4x4. De weg richting de Chaco ken ik inmiddels een beetje, en ik begroet weer de carancho’s, de sympathieke aasetende vogels die er een sport van maken midden op de weg te gaan zitten en vervolgens zo laat mogelijk het luchtruim te kiezen om te voorkomen dat ze worden platgereden door naderende auto’s. Ook stoppen we weer bij het wegrestaurant waar Tierraviva vaste klant is elke keer als naar de Chaco wordt gereisd. We gaan om precies te zijn naar Concepción, een stad die centraal gelegen is in Paraguay. Om er te komen echter, moeten we een verschrikkelijk slecht wegdek over…

Ik heb al eerder slechte wegen meegemaakt in Paraguay, maar dit is met afstand de allerslechtste: gaten in de weg waar een olifant zich in zou kunnen schuilhouden voor een groep ivoorhongerige stropers… Er worden gelukkig herstelwerkzaamheden uitgevoerd, maar dit betekent wel dat grote delen van de weg voorlopig niet begaanbaar zijn en dat er over zandwegen langs het asfalt moet worden gereden. De opstuivende stofwolken in combinatie met de duisternis van de nacht (de avond was inmiddels gevallen), maken dat ik soms het idee heb dat de auto wordt aangevallen door fantoomachtige verschijningen die zich ophouden in de grasvlakten langs de weg… Het valt me weer op hoe ongelooflijk helder de nachtelijke hemel is; er lijken wel duizenden sterren aan de hemel te staan! Ik hoor wijlen Benny Neyman nog zingen “een vrijgezel die gaat pas slapen / als hij alle sterren heeft geteld.” Nou, in de Chaco zou menig vrijgezel slapeloze nachten hebben, Benny!

Als een milkshake komen we zo rond acht uur’s avonds dan aan in Concepción. Het centrum van de stad heeft wat mooie oude koloniale gebouwen die er beter opgeknapt uitzien dan die in Asunción. Jammer genoeg hebben we geen tijd om de stad te gaan verkennen, maar gaan we direct naar het hotel waar we zullen overnachten (in tegenstelling tot mijn eerste Chaco-trip naar de inheemse gemeenschappen, slapen we dit keer niet bij de gemeenschappen zelf).

Na mijn tas in mijn kamer te hebben gezet en me een beetje te hebben opgefrist, gaan we op zoek naar een plaats om wat te eten. We gaan naar een soort bar waar speciaal voor De Vegetariër rijst met groenten wordt klaargemaakt. Het is echt een e-nor-me hoeveelheid die ik krijg voorgeschoteld, maar ik heb behoorlijk trek en eet alles op, wat me het respect oplevert van Oscar en José. Na dit omvangrijke diner gaan we terug naar het hotel, waar ik tot mijn vreugde merk dat ik een tv’tje heb op mijn kamer en dus nog een voetbalwedstrijd kan meepikken (ik heb zelf geen tv, dus ik ben behoorlijk voetballoos hier, op youtube-samenvattingen van alle wedstrijden van Ajax na). Ik zie eerst het legendarische Santos (de club waar Edson Arantes do Nascimento aka Pelé groot werd) van het Braziliaanse toptalent-met-opvallende-coupe Neymar (http://www.soccerjones.com/wp-content/uploads/2010/08/neymar1.jpg) winnen en vervolgens mijn favoriete Paraguayaanse team Olimpia gehakt maken van de middenmoter Luque (niet te verwarren met de Spaanse oud-bankzitter van Ajax). Moe van de reis ga ik echter niet al te laat slapen, te meer ik de volgende ochtend al om half 7 bij het ontbijt word verwacht, want we gaan vroeg naar de gemeenschappen toe.

De volgende dag vertrekken we rond een uurtje of 8 naar de gemeenschappen. Ze leven aan de rand van de eerdergenoemde verschrikkelijke weg tussen Concepción en het stadje Pozo Colorado, dichtbij hun traditionele stukken land. Het is erg pijnlijk om te zien hoe de mensen hier leven, tussen de voorbij denderende trucks en auto’s en hun uitlaatgassen (zie ook de bijgevoegde foto's). Erg ongezond en erg onveilig ook, en ze kunnen op de kleine lapjes grond waar ze wonen eigenlijk geen gewassen verbouwen en dieren houden. Ze zijn grotendeels afhankelijk van wat de overheid hun aan levensmiddelen geeft. En dat terwijl ze recht hebben op grote stukken land waar ze in alle rust kunnen wonen… Een groot contrast met de succesvolle gemeenschappen die ik bezocht heb op mijn eerste Chaco-reis, die zich kunnen wijden aan de landbouw en zichzelf kunnen voorzien.

We stoppen eerst bij de gemeenschap Sawhoyamaxa, die feitelijk uit twee kleine dorpjes bestaat die op een steenworp afstand van elkaar liggen, te weten Santa Elisa en KM 16 (zo geheten omdat ze op 16 kilometer afstand van Concepción ligt). Hier praten Oscar en José met de leiders van de gemeenschap over de schadevergoeding die zij gaan ontvangen van de Paraguayaanse overheid in verband met de uitspraak van het Inter-Amerikaans Hof. Het gaat om een behoorlijke som geld, en eigenlijk levert dit weer problemen op in plaats van dat het leidt tot een verbetering van de situatie... Zoals The Notorious B.I.G. al rapte in de jaren '90: mo' money, mo' problems. De families in de gemeenschap krijgen namelijk plotseling een berg geld, zeg maar het Postcode Loterij-effect (ik zie al voor me hoe Gaston vrolijk de gemeenschap komt binnenwandelen met een gouden enveloppe. “Gooooeeeedemiddag!”). Bovendien zijn het maar een paar families die het geld krijgen, de andere families moeten wachten. Daarnaast gaat het natuurlijk als een lopend vuurtje rond in de omgeving dat er families zijn die opeens een klap Guarani's tot hun beschikking hebben. Kwaadwillende handelaren proberen dan vaak een slaatje te slaan uit de situatie...

Na een poosje vertrekken we weer uit Santa Elisa en KM 16 (waar ik overigens voor het eerst in Paraguay een konijn zie, of tapiti in Guaraní. Een fraai wit Alice in Wonderland-konijn nog wel) en gaan we op weg naar Yakye Axa. Net als de Sawhoyamaxa-gemeenschap, woont ook deze gemeenschap aan de rand van de snelweg tussen Pozo Colorado en Concepción. Onder een grote boom, naast het schooltje van de gemeenschap (dat overigens sinds februari dit jaar niet meer functioneert omdat de enige juffrouw is vertrokken omdat ze van de staat te weinig salaris kreeg betaald om van te kunnen leven...), komt de hele gemeenschap bijelkaar om te vergaderen over wat te doen nu de eigenaar van de stukken land waarop de gemeenschap recht heeft, deze niet wil verkopen. De Yakye Axa-gemeenschap is de eerste inheemse gemeenschap in Paraguay die met succes een juridische strijd heeft gevoerd voor hun landrechten, maar hoewel er al sinds juni 2005 een keurige uitspraak van het Inter-Amerikaans Hof ligt op de burelen van de Paraguayaanse regering, heeft de gemeenschap nog steeds geen land...

De bijeenkomst begint met een gebed van de twee leiders van de gemeenschap, twee opvallend jonge mannen (de meeste leiders die ik tot nu heb ontmoet zijn rond de veertig, vijftig jaar, deze leiders schat ik midden dertig), genaamd Hanibal en Albino. Mij wordt gevraagd even kort te vertellen wie ik ben, iets wat me best nerveus maakt aangezien er veel mensen aanwezig zijn... Maar goed, wat moet, dat moet. Na mijn briljante en met veel gevoel gepresenteerde intro (Obama's speeches verbleken erbij) steekt Oscar van wal. Hij legt uit dat hij een gesprek heeft gehad met de Paraguayaanse autoriteiten over de stukken land, maar dat er weinig schot zit in het overleg met de landeigenaar... Juridisch gezien zou de landeigenaar gedwongen kunnen worden zijn land af te staan, het Inter-Amerikaans Hof heeft daarvoor richtlijnen gegeven in haar jurisprudentie, maar zoiets is een illusie in Paraguay: onteigening moet worden goedgekeurd door de politiek, en daarin hebben de landeigenaren nu net een dikke vinger in de pap. Een onteigening zit er dus in principe niet in. Het gaat dus eigenlijk zoals de landeigenaar het wil, en anders niet... Zo kunnen de landeigenaren, gedekt door de politiek, het land van de gemeenschappen blijven bezetten.

Een mogelijkheid is echter om andere stukken land te verwerven, nu er ook landeigenaren zijn die best bereid zijn wat land te verkopen. De gemeenschap zal deze optie in beraad nemen. Tijdens de bijeenkomst wordt voorts naar voren gebracht dat de hulp die de autoriteiten volgens het Inter-Amerikaans Hof aan de gemeenschap moeten bieden gedurende de tijd dat de gemeenschap nog geen land heeft, onvoldoende is: de gemeenschap krijgt te weinig levensmiddelen verstrekt.

Het hele gedoe heeft zo z'n weerslag op de gemeenschap. Er bestaat verdeeldheid over of er moet worden doorgegaan met het afdwingen van de traditionele stukken land, of het niet beter is de zaak te laten rusten en of er wel of niet moet worden ingezet op andere stukken land. Daarnaast wordt de positie van de leiders aangetast, omdat de gemeenschap verwacht dat zij opkomen voor hun belangen, maar de leiders staan machteloos tegenover het niet-naleven van de uitspraak van het Inter-Amerikaans Hof.
Anders dan je dus zou vermoeden, is met een mooie uitspraak van het Inter-Amerikaans Hof niet opeens alles koek en ei. Er zijn problemen met het verstrekken van de stukken grond, met de vergoedingen, met de hulp die moet worden geboden... Een erg interessante, maar ook treurige les over mensenrechten in de praktijk..

We nemen afscheid van de gemeenschap en reizen weer terug naar de moeder der steden, Asunción. Op de terugweg halen we een aantal veewagens in waarin angstig kijkende koeien opeengepakt staan op weg naar hun dood… Ik voel steken in mijn hart voor dieren en mijn idee dat vegetarisme de way to go is, wordt nogmaals versterkt. De reis stemt me al met al niet bepaald vrolijk, eerst de ellendige situatie van de gemeenschappen, en dan ook nog de zielige koeien...

Rond zes uur ’s avonds ben ik weer in mijn flat bij mijn feline Paraguayaanse vriendinnetjes die me een beetje opvrolijken met hun gespin en rare capriolen.

Een dag of twee later ben ik overigens behoorlijk ziek geworden, vage maagklachten en duizeligheid en koorts die een week hebben aangehouden. Onderzoek bij de dokter verduidelijkte slechts dat ik niet de gevreesde dengue had en dat m’n maag verder in orde was, maar wat ik nu wel precies mankeerde? Geen flauw idee…